فریدون اسعدی
مدیر گروه انرژی مرکز پژوهش‌های مجلس

در روزنامه دنیای اقتصاد - شماره 3922  نوشت:

از نفت خام به‌عنوان کالایی استراتژیک یاد می‌شود و این به‌دلیل آن است که با وجود اقدامات بسیاری که برای کاهش نقش آن در تامین انرژی مورد نیاز انجام شده است، هنوز بیش از 30 درصد انرژی دنیا از این منبع تامین می‌شود. جغرافیای تولید و مصرف آن نیز در دنیا متفاوت است و بیش از 50 درصد ذخایر نفت خام دنیا در منطقه خلیج‌فارس قرار گرفته است که هزینه تولید این مناطق در مقایسه با نقاط دیگر دنیا کم است. ایران نیز که در این منطقه قرار دارد از چنین مزیتی برخوردار است. هزینه تولید نفت در شرایط کنونی از آن جهت اهمیت دارد که قیمت نفت در سال‌های اخیر بسیار افت کرده است و این وضعیت می‌تواند برخی از کشورها را از جرگه تولیدکننده نفت خارج کند و این برای کشورهایی نظیر ایران که مزیت نسبی در این خصوص دارند فرصت ارزشمندی محسوب می‌شود و اگر بتوانند تولید خود را افزایش دهند نقش‌آفرینی آنها در بازار جهانی نفت خام بیشتر خواهد شد. بنابراین از این منظر هزینه تولید نفت خام به‌دلیل حضور یا حذف برخی از کشورها از بازار عرضه، کاهش میزان مازاد عرضه در بازار، برقراری تعادل در این بازار، اثرگذاری بر قیمت نفت وتعیین حاشیه سود از مسائل استراتژیک و بسیار مهم است.

با توجه به کاهش بسیار زیاد نفت خام در دنیا و احتمال اقتصادی نبودن تولید نفت در برخی از نقاط دنیا، قیمت تمام‌شده این کالای اقتصادی و سیاسی از این جنبه اهمیت دارد که برای نقش‌آفرینی در بازار و داشتن حاشیه سود مناسب لازم است، قیمت تمام‌شده تولید کاهش یابد. با این توضیحات اگر کشوری هزینه‌های تولید کمتری داشته باشد، قادر است در بازار حضور داشته باشد و درآمد بیشتر و در نهایت حاشیه سود بیشتری را به خود اختصاص دهد. متغیر قیمت تمام شده برای کشورها زمانی که قیمت نفت 100یا بیش از 100 دلار به ازای هر بشکه بود مورد توجه کشورها قرار نمی‌گرفت؛ اما اکنون که قیمت در دامنه 30 و 40 دلار است، این شاخص از اهمیت برخوردار شده است و می‌تواند بیشترین درآمد را ازآن خود کند. زمانی که قیمت نفت بیش از صد دلار باشد، قیمت تمام شده یک بشکه نفت برای کشورهای تولیدکننده اهمیت ندارد؛ اما اکنون که قیمت نفت بین 30 تا 40 دلار است، این شاخص و پایین بودن آن بسیار تعیین‌کننده است.

ذخایر نفت خام در دنیا یا به‌صورت متعارف یا غیر متعارف هستند و این‌گونه ذخایر از آنجا که نفت در دریا یا خشکی در نواحی مختلف جهان تولید می‌شود، هزینه استخراج و تولید آن نیز متفاوت است. بنابراین هزینه تولید نفت خام در ایران همانند دیگر نقاط دنیا به عواملی نظیر در خشکی یا دریا قرار گرفتن میدان، هزینه‌های بهره‌برداری برای تولید هر بشکه نفت خام (شامل خرید کالا، خدمات، مواد مصرفی و شیمیایی، قطعات و سایر هزینه‌ها) و ارزش ذاتی خود نفت بستگی دارد. در مورد قیمت تمام شده نفت خام اطلاعات دقیقی در دست نیست و به‌دلیل اینکه شاخص مذکور در تعیین قیمت نفت خام در بازار جهانی تاثیرگذار است، شرکت‌های نفتی حاضر نیستند هزینه تولید خود را به صراحت بیان کنند. بنابراین باید به محاسبات نهادهای مختلف اکتفا کرد و برآوردهایی که موسسات مختلف در این مورد درباره قیمت تمام شده نفت در کشورهای مختلف دارند قدری متفاوت است که در این قسمت برآورد دو موسسه و تخمینی که برخی از مدیران پیشین مجموعه نفت کشور بیان کرده‌اند، ارائه می‌شود.

گزارشی که اویل اینداستری تهیه کرده است و در روزنامه وال‌استریت‌ژورنال در مارس 2016 منتشر شده است، نشان می‌دهد قیمت تمام شده تولید نفت خام در ایران به ازای هر بشکه ۹ دلار و ۸ سنت است. این در حالی است که این شاخص برای عربستان و عراق به ترتیب ۸ دلار و ۹۸ سنت و ۱۰ دلار و ۵۷ سنت است. براین اساس عربستان با کمترین قیمت تمام شده در رتبه اول، ایران در رتبه دوم و عراق در رتبه سوم قرار گرفتند. قیمت تمام شده نفت در روسیه ۱۹ دلار و ۲۱ سنت(رتبه چهارم) و در اندونزی ۱۹ دلار و ۷۱ سنت(در رتبه پنجم) است. در این گزارش آمده است قیمت تمام شده نفت متعارف در آمریکا ۲۰ دلار و ۹۹ سنت و قیمت تمام شده نفت شیل در آمریکا قبلا ۴۰ دلار بود. اما پیشرفت تکنولوژی در این کشور باعث شد این میزان به ۲۳ دلار و ۳۵ سنت کاهش پیدا کند. قیمت تمام شده تولید نفت در کانادا ۲۶ دلار و ۶۴ سنت، ونزوئلا ۲۷ دلار و ۶۲ سنت، نیجریه ۲۸ دلار و ۹۹ سنت، برزیل ۳۴ دلار و ۹۹ سنت و بیشترین قیمت تمام شده تولید نفت در انگلستان است و میزان آن ۴۴ دلار و ۳۳ سنت برآورد شده است. در کشور نروژ برای تولید یک بشکه نفت خام ۲۱ دلار و ۳۱ سنت، هزینه می‌شود.

گزارش دیگری را «موسسه ریستاد انرژی» در سال 2015 منتشر کرده و در این مطالعه با استفاده از اطلاعات بیش از 15 هزار میدان نفتی در 20 کشور مهم تولیدکننده نفت جهان، هزینه تولید هر بشکه نفت در این 20 کشور تخمین زده شده است. این گزارش نشان می‌دهد، انگلیس با هزینه تمام شده 52 دلار و 50 سنت و کویت با هزینه تمام شده 8 دلار و 50 سنت، به ترتیب گران‌ترین و ارزان‌ترین نفت‌های جهان را تولید می‌کنند. هزینه سرمایه‌گذاری تولید هر بشکه نفت در ایران 6 دلار و 90 سنت و هزینه عملیاتی تولید 5 دلار و 70 سنت برآورد شده است. با این ارقام، متوسط هزینه تولید هر بشکه نفت خام در ایران 12 دلار و 60 سنت است و ایران پس از کشورهای کویت(با 8 دلار و 50 سنت)، عربستان(با 9 دلار و 90 سنت)، عراق(با 10 دلار و 70 سنت) و امارات متحده عربی(با 12 دلار و سه سنت) پنجمین نفت ارزان قیمت جهان را تولید می‌کند. هزینه تولید هر بشکه نفت در آمریکا نیز 36 دلار و 20 سنت اعلام شده است. بر اساس این گزارش، آنگولا با هزینه تولید 35 دلار و 40 سنت، گران‌ترین نفت اوپک را تولید می‌کند.

برآورد دیگر را عبدالمحمد دلپريش، مدير برنامه‌ريزي تلفيقي شركت ملي نفت ایران ارائه کرده است. او می‌گوید با در نظر گرفتن سرمایه‌گذاری‌های جدید، هزینه تولید و استخراج یک بشکه نفت ایران به پنج دلار هم نمی‌رسد. ایشان معتقد است هم اکنون هزینه تولید یک بشکه نفت در میادین خشکی بین ۳ تا ۵ دلار و هزینه تولید نفت از میادین دریایی ایران در خلیج فارس حدود ۵ تا ۶ دلار است. براین اساس متوسط هزینه تولید یک بشکه نفت خام در ایران با احتساب تمامی میادین خشکی و دریایی بین سه تا چهار دلار است. با این توضیحات قیمت هر بشکه نفت خام ایران براساس برآوردهایی که به آنها اشاره شده است، بین 4 تا 12 دلار به ازای هر بشکه است. در حال حاضر 80 درصد نفت خام کشور در شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب استخراج می‌شود که هزینه استخراج در آن کمتر از 2 دلار است.

ضمن اینکه به‌دلیل عمق کم آب در خلیج‌فارس، هزینه استخراج در این منطقه نیز در مقایسه با مناطق دیگر کمتر است. در حال حاضر ایران به‌دنبال این است تا با استفاده از فرصت‌های پسابرجام به توسعه صنعت نفت خود اقدام کند. به نظر می‌آید این وضعیت می‌تواند به کاهش هزینه تمام شده نفت در کشور کمک شایانی کند. محاسباتی که در مورد تخمین هزینه تمام شده نفت انجام شده بود تا حدودی مضیقه‌های مربوط به دسترسی ایران به منابع و تکنولوژی مورد نیاز توسعه این صنعت که به نوعی هزینه مبادله است را مشمول می‌شد، اما اگر توافق‌های انجام شده در برجام، با توجه به نتیجه انتخابات آمریکا ادامه یابد، تسهیل در همکاری با شرکت‌های خارجی استمرار خواهد یافت، اما اگر به این توافق با توجه به نتیجه انتخابات آمریکا از سوی غرب خدشه وارد شود می‌تواند در همه زمینه‌های همکاری شکنندگی ایجاد کند، لذا هزینه مبادله افزایش خواهد یافت.

در بخش نفت کشور نیز با توجه به نداشتن الگوی تولید صیانتی، میادین بزرگ نفتی کشور که بخش اصلی تولید نفت کشور را انجام می‌دهند دچار افت شدیدی شدند. به دلیل کمبود منابع داخلی در شرکت ملی نفت و خروج شرکت‌های خارجی از کشور در فاصله سال‌های 1384 تا 1392 سرمایه‌گذاری نیز به موقع انجام نشده است، بنابراین این افت به‌جای تزریق گاز یا آب، از طریق احداث چاه‌های جدید تا حدودی جبران شد. اما در فضای ایجاد‌شده و همکاری‌هایی که با شرکت‌های تراز اول خارجی احتمالا شکل خواهد گرفت، منجر خواهد شد زمینه دسترسی به منابع و احیانا تکنولوژی تسهیل شود و این نیز خود به کاهش هزینه تمام‌شده منجر خواهد شد. بنابراین احتمال اینکه متوسط هزینه تمام شده هر بشکه نفت خام در ایران- در صورتی که برجام ادامه یابد و شرکت‌های نفتی طراز اول به انعقاد قرارداد با ایران اقدام کنند- کاهش پیدا کند بسیار زیاد خواهد بود، اما این به معنی حل تمام مشکل نیست.

نکته دیگر در قیمت تمام شده نفت خام ایران تعداد نیروی انسانی کنونی در صنعت نفت است. مطابق آمارها، قبل از سال 1357 شرکت ملی نفت با 35 تا 40 هزار نفر نیروی انسانی، روزانه 6 میلیون بشکه نفت استخراج می‌کرد ولی هم اکنون با 260 تا 270 هزار نفر کمتر از 4 میلیون بشکه نفت در روز استخراج می‌کند. این به این معناست که نیروی انسانی شاغل در نفت کشور حدود 8/ 6 برابر شده، ولی تولید در حال حاضر حدود 30 درصد کمتر از تولید سال 57 است. این به معنای آن است که بخشی از هزینه تمام شده ریشه در تعداد بالای نیروی انسانی در مجموعه نفت کشور دارد که باید در محاسبه قیمت تمام شده به دقت و به تفکیک در نظر گرفته شود. به‌طور کلی در شرایط کنونی، اگر قیمت نفت خام از سطح کنونی کاهش یابد، ایران می‌تواند به تولید و عرض اندام کردن در بازار ادامه دهد، اما واقعیت اداره امور کشور با قیمت نفت 30دلار یا کمتر به‌دلیل بالا بودن هزینه جاری امکان‌پذیر نیست که پرداختن به آن وظیفه این نوشتار نیست.