وزیر امور خارجه آمریکا گفته مکانیسم ماشه از هفته آینده فعال می‌شود و تحریم‌های ایران باز می‌گردد. در مقابل حسن روحانی هم اعلام کرده روز شنبه و یکشنبه روز پیروزی ملت ایران است. آیا خبر جدیدی درباره مکانیسم ماشه در راه است؟ این مکانیسم چه اثری بر اقتصاد ایران دارد؟
محدودیت‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران ۲۷ مهر۹۹ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۰) به پایان می‌رسد. اما امریکا می‌خواهد با فعال کردن مکانیسم ماشه بار دیگر کل تحریم‌های ایران را باز گرداند.
همزمان با اعلام این خبر، حسن روحانی در جلسه هیات دولت به ملت «پیشاپیش پیروزی بزرگ و تاریخی ملت ایران در به شکست انجامیدن تلاش آمریکا برای فعال کردن مکانیسم ماشه» را تبریک گفته است.
حالا دو مساله مهم وجود دارد، اول اینکه آیا مکانیسم ماشه اجرایی می‌شود یا نه و دوم اینکه در صورت اجرای این مکانیسم، چه تاثیری بر اقتصاد ایران می‌گذارد؟
مکانیسم ماشه (Snapback) چیست؟
اصطلاح snap back یا مکانیسم ماشه، یعنی بازگشت فوری به دوران قبل از معاهده برجام و اعمال تحریم‌ها علیه ایران. در قطعنامه ۲۲۳۱ آمده اگر یکی از اعضای امضا‌کننده توافق برجام، در اعمال و انجام تعهدات، شکایتی داشته باشد، باید در کمیسیون مشترک برجام رسیدگی شود. اگر توافق نکنند، پرونده به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع می‌شود.
در شورای امنیت سازمان ملل اگر یکی از اعضای دائم شورای امنیت آن را وتو کند، در آن زمان به‌صورت خودکار و بدون نیاز به رای‌گیری، تمامی قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت باز می‌گردد. به زبان ساده مکانیسم ماشه یعنی بازگشت همه تحریم‌های ایران.
آیا این مکانیسم اجرا می‌شود؟
در اجرای این مکانیسم اما و اگرهای بسیاری وجود دارد. از منظر حقوقی چون آمریکا سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شده نمی‌تواند از مکانیزم‌های این توافق، برای اقدام علیه ایران استفاده کند.
اگر هم آمریکا، قصد دور زدن معاهده را داشته باشد و به جای اینکه از سند برجام به سند قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل متحد برسد، از سند ۲۲۳۱ به برجام برسد، باز هم قادر به انجام اقدامی حقوقی نیست.
اما برخی دیگر معتقدند جدال بر سر مکانیزم ماشه، بیش از آنکه حقوقی باشد سیاسی است و امریکا می‌تواند با تهدید و تحریم کشورها، این سیاست را پیش ببرد. همان سیاستی که در ۱۸ ماه اخیر از سوی آمریکا دنبال شده و ناموفق هم نبوده است. اگر آمریکا این مکانیسم را اجرا کند، چه می‌شود؟
تحریم‌های دولت ترامپ در دو سال گذشته بسیار بیشتر و سخت‌تر از تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل بوده است. با استناد به همین مساله برخی معتقدند اجرای مکانیسم ماشه، محدودیت و مشکل اقتصادی جدیدی ایجاد نمی‌کند.
کدام تحریم‌ها باز می‌گردد؟
به نظر می‌رسد که مکانیسم ماشه تحریم‌های هسته‌ای و تسلیحاتی علیه ایران را باز می‌گرداند. اما در عمل می‌تواند بخش مهمی از صادرات کالا به ایران را متوقف کند. آن هم با این استدلال که این کالاها ممکن است علاوه بر مصارف صنعتی و …، در غنی‌سازی مواد هسته‌ای و توسعه سلاح‌های هسته‌ای هم مورد استفاده قرار بگیرد.
همچنین کشورهای جهان موظف خواهند شد تمامی محموله‌ها با مقصد و یا مبدأ ایران را بازرسی و در صورت لزوم کالاهای ممنوعه را ضبط کنند.
جز اینها، در صورت از سرگیری تحریم‌های بین‌المللی، ایران باید تمامی فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی و بازیافت مواد هسته‌ای، از جمله موارد پژوهشی را متوقف کند. محاصره تسلیحاتی ایران احیا خواهد شد، ایران حق توسعه موشک‌های بالستیک قادر به حمل کلاهک هسته‌ای نخواهد داشت و تحریم‌های بین‌المللی قبلی در مورد ده‌ها فرد حقیقی و نهاد و مؤسسه در ایران دوباره اجرا می‌شود.
امضای برجام دو تاثیر مهم بر فضای اقتصاد ایران داشت؛ اول رفع برخی از تحریم‌های پولی و مالی و اقتصادی بود و دوم ایجاد نوعی فضای امیدواری در جامعه که موجب ایجاد آرامش و ثبات در بازارهای مختلف شد.
اما در سال 2018 و با خروج آمریکا از برجام، تحریم‌های اقتصادی ایران یکی یکی بازگشت. از تحریم روابط پولی و مالی گرفته تا تحریم صادرات نفت ایران و وعده به صفر رساندن آن.
کارشناسان اقتصادی می‌گویند اگر اقدامات بی‌ثبات‌کننده داخلی رخ ندهد و دولت خود به تنش در بازارها دامن نزند، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت ملی، نمی‌تواند اثری بر اقتصاد ایران بگذارد.
به عبارتی تحریم‌های دولت ترامپ در دو سال گذشته بسیار بیشتر و سخت‌تر از تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل بوده است. با استناد به همین مساله برخی معتقدند اجرای مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران، محدودیت و مشکل اقتصادی جدیدی ایجاد نمی‌کند.
کمال سیدعلی، کارشناس ارزی هم در گفتگویی بی‌تاثیری مکانیسم ماشه بر بازار ارز ایران را تایید کرده و گفته بود: «وقتی آمریکا ایران را تحریم کرد در عمل همه فشارهای ممکن به سیستم بانکی کشور و فروش نفت وارد شد. به این اعتبار من فکر نمی‌کنم حتی شدت عمل اروپا در این مرحله هم حداقل اقتصاد ایران را تا پایان سال دچار مشکل کند.»
بسیاری از کارشناسان معتقدند بازگشت این تحریم‌ها تنها اثر روانی برای جامعه دارد و اینکه این اقدام آمریکا چه تاثیری بر فضای اقتصاد ایران بگذارد، کاملا وابسته به عملکرد دولت است.
به عبارتی کارشناسان اقتصادی می‌گویند اگر اقدامات بی‌ثبات‌کننده داخلی رخ ندهد و دولت خود به تنش در بازارها دامن نزند، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت ملی، نمی‌تواند اثری بر اقتصاد ایران بگذارد.
به نظر می‌رسد بیشترین دغدغه‌ها از جانب بازار ارز ایران است. چرا که هم مستعد تاثیرپذیری شدید از اخبار منفی است و هم بر بازارهای دیگری چون بازار سرمایه و طلا هم اثر می‌گذارد.
از طرف دیگر بارها کارشناسان اعلام کرده بودند که تنها در صورتی می‌توان به ثبات قیمت در بازار ارز امیدوار بود که وضعیت درآمدهای ارزی کشور مناسب باشد. اما ناگفته پیداست که امسال دولت با تنگنای درآمد مواجه است و هر اقدامی در داخل می‌تواند بازار ارز را متاثر کند.
بر این اساس به نظر می‌رسد تحریم‌های آمریکا چنان بوده که جا برای تحریم جدیدی باقی نگذاشته است. یعنی کانال‌های مالی، صادرات نفت و دیگر مبادلات ایران را به حداقل رسانده و از این کمتر نمی‌شود. اما بازارهای ایران مستعد تاثیرپذیری از اخبار منفی‌اند و هر اقدامی در داخل می‌تواند به عاملی برای نوسان قیمتی دوباره دامن بزند.