وضعیت سیاسی، زندگی اجتماعی و اقتصادی و استقلال هر سرزمینی ارتباط مستقیمی با اوضاع مالی آن کشور دارد. هر چند با پدید آمدن پول، نهادهای مرتبط مالی بسیار گسترش یافتند ولی قبل از آن نیز به‌دلیل مراودات تجاری و بازرگانی بین جوامع وجود چنین نهادهایی اجتناب‌ناپذیر بود. در ابتدا معابد نقش مهمی در این زمینه داشتند مانند معبدی که در اوروک بود یا معبد پارتنون یا آپولون که هم امانت قبول کرده و هم وام می‌دادند.
بانک در تاریخ
در قانون کشف شده از حمورابی از ۱۷۵۰ قبل از میلاد که در شوش کشف شد و اکنون در موزه لوور فرانسه است در مورد حق‌العمل کاری و میزان آن سخن رفته است. روی خشت‌های بابلی نیز سندی از انتقال پول از بابل به لارساوجود دارد. در فصل هفت وندیداد از پرداخت پول به پزشکان و دامپزشکان سخن رفته و به جای پول واژه شئته به کار رفته است. گستردگی جغرافیایی و میزان مبادلات تجاری و مالی امپراطوری هخامنشی و استفاده از سکه برای نخستین بار به‌صورت گسترده و نقش آن در اقتصاد دنیای آن روز ساختارهای جدیدی به‌صورت شبه بانک به وجود آورد. بنا به نوشته رومن گیرشمن باستان‌شناس معروف، بانک‌های خصوصی آن زمان به عملیات رهنی و کارگشایی مشغول بودند، سپرده قبول می‌کردند و وام می‌دادند. مشتریان حساب جاری داشتند و از چک استفاده می‌کردند و بانک‌ها سرمایه خود را در مستغلات، مزارع، بردگان، رمه، آبیاری، ماهیگیری و کشتی‌های تجارتی به‌کار انداخته بودند.
در دوران هخامنشی نشانه‌هایی از وجود مؤسساتی که امروزه بانک نامیده می‌شود در دست است. سازمان «برادرانموراشوازنیپ پور» و بانک «اجی بی و پسران» از نخستین بانک‌هایی هستند که در دوران هخامنشیان تأسیس شده است. در دوره ساسانیان مؤسسات اعتباری توسعه بیشتر یافت. داد و ستد توسط سکه رواج بیشتری پیدا کرد وبرات که قبلاً قولی برای پرداخت در آینده بود به‌صورت یک دِین قانونی درآمد. اصطلاحات چک و حواله که هنوز در بعضی زبان‌های دنیا متداول است از زبان پهلوی باقی مانده و بازرگانان سوریه استفاده از برات را از ایرانیان آموخته و به غربیان آموختند. پیش از آن نیز در زمان هخامنشیان فنیقی‌ها که تجارت و دریانوردی گسترده‌ای داشتند، اصول بانکداری را به تدریج از امپراطوری ایران به یونان برده بودند. با آنکه حرفه بانکداری توسعه یافت ولی دامنه فعالیت‌های بانکی محدود به امور بازرگانی بود و بانک‌ها فقط در صورت بدی وضع محصول یا پرداخت مالیات به مردم اعتبار می‌دادند. دولت در امور بانکی مداخله می‌کرد و بسیاری از مقررات بانکی که آن زمان وضع شد تا عصر جدید باقی ماند. در مصر زمان بطالسه نیز زمانی بانک‌های خصوصی محدود شد و فعالیت‌های بانکی در انحصار دولت قرار گرفت. پس از تصویب قوانین سولون در یونان، اخذ بهره مجاز اعلام شد که باعث رونق بانکداری در این سرزمین شد. رومی‌ها بانکداری را از یونانیان آموختند. یک گروه عمده صرافان در روم باستان صرفاً کارهای تبدیل پول را انجام می‌دادند و گروه دیگر به نام آرژنتاری تقریباً تمام خدمات بانکی را عرضه می‌کردند. با سپری شدن جنگ‌های قرون وسطی شهرهای مستقل فلورانس و لمباردی و ونیز دوباره شروع به رابطه با کشورهای دیگر کردند. بانکداران این شهرها روزهای ویژه‌ای در میادین عمومی پشت نیمکت‌های کوچکی می‌نشستند و خدمات بانکی می‌دادند و به دلیل این که واژه بانکو در زبان ایتالیایی به معنی نیمکت است احتمالاً همین واژه در زبان‌های دیگر به‌صورت بانک درآمده است. نظریه دیگر این کلمه را دارای ریشه آلمانی می‌داند.
با آنکه در دوره بعد از اسلام مؤسسات بانکی فعالیت رسمی نداشتند ولی عملیات اعتباری توسط افراد، رباخواران و صرافان کماکان ادامه داشت. ناصرخسرو در سفرنامه مشهور خود در سال ۱۰۵۲ میلادی از بازار مخصوص صرافان در اصفهان آن روز صحبت کرده و تعداد آنها را ۲۰۰ نفر ذکر می‌کند. شبکه‌های صراف ایرانی در واقع کار بانک را انجام می‌دادند و باز به نوشته ناصرخسرو: «و در حال بازار آن چنان بود که آن کسی را که چیزی بود به صراف دادی و از صراف خط بستدی و هرچه بایسته بخریدی و بهای آن بر صراف حواله کردی و چندان که در شهر بودی بیرون از خط صراف چیزی ندادی.» شش قرن بعد جان کارت رایت کشیش انگلیسی از صرافان بازار قزوین که پول خارجی خرید و فروش می‌کردند سخن رانده و ژان شاردن سیاح فرانسوی، نیز هفتاد سال بعد نرخ بهره را برای بازرگانان ۱۲ درصد و برای اشخاص ۲۴ درصد نام برده و عنوان کرده که این بهره به اجبار به‌دلیل قانونی نبودن تحت عناوین دیگر دریافت می‌شد.
بانک در ایران مدرن
دکتر جهانشاهی در کتاب تاریخ سی سال بانک ملی ایران می‌نویسد: «در تمام ادوار تاریخ، صرافان کار بانکداری را به مقیاس کوچک انجام می‌دادند. هر تاجر صراف معینی حساب جاری داشت، یعنی صراف برای هر تاجر دفتر مخصوصی که کلیه داد و ستدها، متدرجاً در آن منعکس می‌ساخت، به جای چک از حواله‌های کوچک خطی و عادی استفاده می‌شد. کلیه دریافت‌ها و پرداخت‌ها در شهرهای دور و نزدیک بوسیله صراف و با استفاده از برات انجام می‌گرفت. این حواله‌های کوچک که جانشین چک امروزی بود بیجک نامیده می‌شد.»
تجارتخانه‌های زرتشتیان در زمان قاجار کارهای مالی و صرافی را انجام می‌دادند که از جمله آنها تجارتخانه جمشیدیان بود. این تجارتخانه در سال ۱۳۱۲ هجری قمری، با همراهی میرزا دینیار شهریار و اردشیر زارع با دو شعبه تجاری و ملکی در تهران افتتاح شد؛ به تدریج علاوه بر افتتاح شعبه در شهرهای مختلف ایران در کلکته و بمبئی و بغداد و پاریس نیز شعباتی دایر کرد و کارهای بانکداری نیز انجام می‌داد. با اعتماد مظفرالدین شاه وی عهده دار حواله‌های مالی شاه بود که طبق یک سند مخصوص یک اداره درباری شاه آنها را صادر می‌نمود. در سال ۱۳۲۱ هجری قمری، شاه وی را به لقب رئیس‌التجاری زرتشتیان مفتخر ساخت و بعدها نماینده زرتشتیان در مجلس نیز شد. در نهایت با دسیسه‌های بانک استقراضی روس و طلب به آن بانک و بانک شاهنشاهی این تجارتخانه ورشکسته شد. تجارتخانه جهانیان دیگر تجارتخانه زرتشتیان بود که در سال ۱۳۱۲ هجری قمری، بوسیله پنج برادر در یزد تأسیس گردید و علاوه بر شهرهایی در ایران در بمبئی و لندن شعباتی دایر کردند و حتی مظفرالدین شاه برای جبران قرض به دولت روسیه از این تجارتخانه و تجارتخانه جمشیدیان پول گرفت. این تجارتخانه نیز با فعالیت‌های بانک استقراضی روس و دست درازی عمال ایرانی از بین رفت. تجارتخانه یگانکی دیگر تجارتخانه تجاری مهم زرتشتیان بود که شریک تجاری مهمی چون ارباب رستم گیو داشت. تجارتخانه تومانیانس توسط هاراتون تومانیانس ارمنی در تبریز در اواسط قرن نوزدهم ایجاد شد و در کار بانکداری بقدری پیشرفت کرد که رقیب بانک شاهنشاهی شده بود. افتتاح شعبه در شهرهای دیگر و رونق تجارت این تجارتخانه همراه با دادن سود تا سقف شش درصدی به سپرده‌گذاران باعث رونق کار این مؤسسه در ایران و روسیه شده بود. پس از تحولات جنگ جهانی اول و توقیف اموال این مؤسسه در روسیه این تجارتخانه نیز ورشکست شد. تجارتخانه آرامیانس بعدها توسط بیست نفر از کارکنان تجارتخانه تومانیانستشکیل شد و در رشت و تبریز و باکو و ادسا شعباتی باز کرد. تجارتخانه بدل آرزومانیان نیز با سرمایه سیصد هزار تومان تأسیس شد و تجارتخانه صفائیه هم در زمان مظفرالدین شاه در شهر ساری تشکیل شد. تجارتخانه‌های روسی در آذربایجان و شمال ایران هم فعالیت داشتند.
اولین بانک تأسیس شده در ایران در سال ۱۸۸۸ میلادی بانک شرق جدید بود که مرکز عملیات آن لندن و حوزه عملیاتی‌اش مناطق جنوبی آسیا بود. این بانک در شمال شرقی میدان توپخانه در محل بانک بازرگانی (تجارت فعلی) شروع به فعالیت کرد و با دادن سود به سپرده‌های جاری و ثابت توانست ۱۲ درصد نرخ بهره را در بازارهای پولی کاهش دهد. این بانک بعداً اقدام به انتشار نوعی پول کاغذی به‌صورت حواله عهده خزانه بانک برای مبالغ بیش از پنج قران کرد و یک سال بعد در قبال دریافت ۲۰ هزار لیره انگلیسی همه شعبه‌ها و اثاثیه بانک راتحویل بانک شاهی داد.
بانک شاهنشاهی از سال تأسیس یعنی ۱۸۸۹ میلادی حدود ۱۰ سال بعد از پیشنهاد حاج حسن امین الضرب به موجب امتیازی که به بارون جولیوس دو رویترز داده شده بود به وجود آمد و تا ۶۰ سال بعد که سال پایان قراردادش بود در ایران حضور داشت. مقر اصلی این بانک لندن و تابع قوانین انگلستان بود واولین اسکناس بانکی را در ایران رایج کرد. البته اولین اسکناس در مقیاس محدودتر در زمان ایلخانی مدت کوتاهی در تبریز و چند شهردیگر رایج شده بود و این در واقع دومین رواج رسمی اسکناس در ایران به شمار می‌رفت. این بانک تا سال ۱۳۰۹ هجری شمسی، انتشار انحصاری اسکناس را داشت و با تأسیس بانک ملی ایران در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی، امتیاز نشر اسکناس از سوی دولت ایران در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی، خریداری و به بانک ملی ایران واگذار شد. در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی، بانک شاهنشاهی در کویت و دوبی و عمان شعبه‌هایی دایر کرد و از سال ۱۳۳۱ هجری شمسی، نام خود را به بانک انگلیسی خاورمیانه تغییر داد. هفت سال بعد با خرید این بانک توسط بانک اچ اس بی‌سی هنگ کنگ نامش به بانک اچ اس بی‌سی خاورمیانه تغییر یافت. بنای ارزشمند این ساختمان در میدان توپخانه قدیم واقع است.
بانک استقراضی روس با موافقت پیشنهاد ژاک بولیاکف روسی در سال ۱۲۶۹ هجری شمسی، با نام اولیه انجمن استقراضی ایران به وجود آمد. این قرارداد ۷۵ ساله بود و ۱۰ درصد عوائد حاصله به دولت می‌رسید و البته از پرداخت مالیات نیز معاف بود. حوزه فعالیت این بانک شهرهای شمالی کشور بود و در ۲۲ مرداد ۱۳۰۱ به دولت ایران واگذار شد و در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی، در بانک کشاورزی ایران ادغام شد.
از اواسط قرن نوزدهم (۱۸۵۶) یک بانک انگلیسی که حاصل سرمایه‌گذاری مشترک فرانسه و انگلیس بود در ترکیه با نام بانک عثمانی تأسیس شد که در سال ۱۹۲۲ این بانک تصمیم گرفت شعبه‌هایی را در تهران، همدان و کرمانشاه افتتاح نماید. بانک عثمانی در سال ۱۹۵۶/ ۱۳۳۵ هجری شمسی، به فعالیت در ایران خاتمه داد. گفتنی است این بانک شعبه‌های فراوانی در عثمانی و شهرهای مختلف جهان داشت و افتتاح شعبه تهران همزمان با بازگشایی شعبه‌های بیت‌اللحم و رام‌الله و نابلس و همدان صورت گرفت. بانک عثمانی تا سال ۲۰۰۱ میلادی تحت عنوان عثمانلیبانکاسی فعالیت می‌کرد.
به‌دنبال وقوع انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه روابط تجاری ایران با این کشور دچار بحران شد و تا چهار سال بعد که گشایشی در روابط به وجود آمد مذاکرات جدیدی برای عقد قراردادهای جدید تجاری میان دو کشور صورت گرفت که منجر به تأسیس بانک روس و ایران در شهریور ۱۳۰۲ هجری شمسی شد. روس‌ها هدف از ایجاد این بانک را سهولت مبادلات تجاری با ایران عنوان می‌کردند ولی رقابت با بانک شاهنشاهی انگلیس نیز منظور دیگر آنها بود. عمارت بانک روس و ایران در خیابان بهشت نبش پارک شهر بود و تا سال ۱۳۵۹ هجری شمسی، در ایران فعالیت داشت تا با خرید همه سهام و دارایی‌های این بانک از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران و ادغام با چند بانک دیگر بانک تجارت تشکیل شد.
اولین بانک ایرانی «بانک پهلوی قشون» بود که با خریداری چند مغازه در خیابان سپه در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، تشکیل شد و بعداً به‌نام بانک سپه شناخته شد. سرمایه اولیه بانک از محل موجودی صندوق بازنشستگی درجه داران قشون بود و فعالیت یک سال اول این بانک نیز اختصاص به افسران ارتش داشت. بعدها محل بانک به ابنیه قورخانهدر اول باب همایون انتقال یافت و در سال ۱۳۳۱ هجری شمسی، نام آن از بانک تعاونی سپه مجدداً به بانک سپه تغییر یافت. لازم به ذکر است با اطلاعیه ۱۱ اسفند ۱۳۹۷ همه بانک‌های نظامی در بانک سپه ادغام خواهند شد.
تشکیل بانک ملی ایران در سال ۱۲۹۶ هجری قمری / هجری شمسی، از سوی حاج محمد حسن امین دارالضرب و همراهی ۱۰۰ نفر از تاجران به ناصرالدین شاه پیشنهاد شد و سال‌ها بعد در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی و پس از پیروزی مشروطه حاج حسن امین‌الضرب طرح را به مجلس برد ولی به‌دلیل نبود سرمایه و کارشکنی صاحبان بانک شاهنشاهی و بانک استقراضی روس عملی نشد. با انتشار اوراق سهام در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی و استخدام اتباع سوئیس و آلمان برای اداره امور سرانجام در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۰۶ قانون تأسیس بانک ملی ایران از مجلس گذشت و اساسنامه بانک در ۱۴ تیرماه ۱۳۰۷ به تصویب رسید. عملاً از ۲۰ شهریور ماه ۱۳۰۷ این بانک با مدیریت کورت لیندنبلات آلمانی شروع به فعالیت کرد تا پایانی بر استیلای بیگانگان بر سیستم بانکی و اقتصادی کشور ایران باشد و آرزوی دیرینه ایرانی‌ها جامه عمل بپوشد. در ۲۲ اسفند ۱۳۱۰ مجلس شورای ملی حق چاپ اسکناس را به این بانک واگذار کرد و در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی، بانک مرکزی با انتقال بخشی از کارکنان این بانک به وجود آمد.
روزنامه ایران