پشت صحنه قدرت یک «ارز»
روزنامه دنیای اقتصاد در شماره 4152 نوشت:
ین، ارز شگفت‌انگیزی است. چند کشور می‌شناسید که همسایه و البته دشمن مسلح به سلاح هسته‌ای، موشکی را از آسمان او گذر داده و به آب‌های آن بیندازد، اما ارز او تقویت شود؟ میانه‌های تابستان، هنگامی که موشکی از نزدیکی پیونگ یانگ پرتاب شد و از آسمان ژاپن عبور کرد، بازارهای مالی از جمله بازارهای ارز واکنش نشان دادند. بورس‌ها از سر ترس، افت و کالاهای امن از جمله طلا جهش کردند. ین هم با وجود آنکه در کانون بحران بود، رشد داشت. چرایی رشد در کنار فلز گرانبهایی چون طلا، به تصور سرمایه‌گذاران از این ارز آسیایی بازمی‌گردد. سرمایه‌گذاران طلا، ین ژاپن و فرانک سوئیس را در هنگامه بحران به مثابه پناهگاهی امن می‌دانند پناهگاهی که می‌تواند محافظ سرمایه‌ها در زمان‌های آشوب و نااطمینانی باشد؛ اما ین چگونه نیرویی دارد که حتی در زمان در معرض تهدید نظامی واقع شدن کشور وابسته‌اش هم قدرت‌نمایی می‌کند؟ پاسخ، اقتصادی- ونه سیاسی- بودن نیروی ین است.
ین نیرومند
تنها 8 ارز، 80 درصد معاملات بازار فارکس را به خود اختصاص داده‌اند و ین ژاپن یکی از آنهاست. این وقتی مهم‌تر می‌شود که بدانیم، فارکس یا بازار ارزهای خارجی، بزرگ‌ترین بازار جهان به لحاظ حجم معاملات است؛ معاملاتی که هدف نخست آنها، کسب سود است. ین یکی از مهم‌ترین ارزهای جهان به لحاظ تجارت جهانی و معاملات فارکس است و این با توجه به بزرگی اقتصاد ژاپن و حجم صادرات این کشور، عجیب نیست.استفن سیمپسون، در «اینوستوپدیا» در معرفی ین می‌نویسد: «تمام ارزهای عمده جهانی در بازار فارکس، بانک‌های مرکزی را پشت خود دارند. در مورد ین ژاپن، این بانک، «بانک ژاپن» است. مانند بیشتر بانک‌های مرکزی در کشورهای توسعه‌یافته، بانک ژاپن هم برای اقدام در جهت تشویق رشد و کاهش تورم، تعهد دارد. با این حال، در مورد ژاپن، تورم وارونه سال‌هاست تهدیدی پابرجاست و بانک ژاپن به امید تحریک تقاضا و رشد اقتصادی، سیاست نرخ‌های بهره بسیار پایین- حتی درمقاطعی منفی- را پیگیری می‌کند.»
اقتصاد ژاپن ویژگی‌هایی خاص دارد که معامله‌گران ین باید بدانند و درک کنند. اول از همه، ژاپن با وجود اندازه بزرگ اقتصادش، از زمان فروپاشی حباب بازار مسکن، گرفتار نبود رشد بوده است. در ادبیات اقتصادی به این دوره، «دهه از دست رفته» (دهه سوخته) می‌گویند. البته نبود رشد به معنی نوسان رشد میان اعداد صفر تا 2 درصد از سال 2001 تا 2011 است. ژاپن همچنین برای نداشتن تورم یا داشتن تورم وارونه شهره علاقه‌مندان به اقتصاد است. نکته دوم، پیری ژاپن است. ژاپن پیرترین اقتصاد عمده جهان است که در آن، نرخ پایین باروری، پا به سن گذاشتن نیروی کار را شکل داده است. به این ترتیب، مالیات‌دهی و مصرف نیز کاهشی بوده است. جالب اینجاست که با وجود روبه پیری بودن هرم جمعیتی، این کشور به شدت علیه مهاجرت است. دست آخر، باید دانست که این اقتصاد پیشرفته، نیروی کار تحصیل‌کرده‌ای دارد که با وجود مهاجرت بخش عمده صنعت‌کشتی‌سازی به کره جنوبی و چین، ژاپن را تولید‌کننده پیشرو لوازم الکترونیک، خودرو و اجزای فنی نگه داشته است. این یعنی ارتباط ژاپن با اقتصاد جهان بسیار است.
فرهاد تقی‌زاده حصاري، دستیار ارشد رئیس «موسسه بانک توسعه آسیایی» در توکیو که به تازگی کتابی را تحت عنوان «دهه از دست رفته ژاپن: درس‌هایی برای اقتصادهای آسیایی» همراه رئیس بانک توسعه آسیایی به بازار کتاب ژاپن روانه کرده در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «یکی از مسائلی که موجب طولانی شدن دوره رکود ژاپن شد، همین ین قوی بود. اقتصاد ژاپن در دهه‌های 1950 و 1960 میلادی شکوفا شد و در دهه‌های 1970 و 1980 به اوج رسید. در این دوران، ژاپن یکی از مهم‌ترین صادرکنندگان کالا در دنیا بود که باعث شده بوده حجم قابل توجهی از ذخایر ارزی در این کشور انباشته شود و این باعث تقویت شدید ین و کاهش قدرت رقابتی کالاهای ژاپنی شد.» استاد اقتصاد و عضو هیات علمی دانشگاه «کِیو» می‌افزاید: «در دوران حاضر یکی از سیاست‌های پولی بانک مرکزی ژاپن، سیاست‌های انبساطی برای تسریع ایجاد رشد اقتصادی بوده اما سیاست‌های پولی انبساطی و چند برابر کردن پایه پولی، تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر نرخ ین نداشته و ارزش ین را به میزان قابل‌ملاحظه‌ای کاهش نداده است.» پرسش حیاتی، چرایی این نیروی غریب است.
تناقض‌های ژاپنی
تئوری‌های مختلفی برای توضیح نرخ‌های برابری ارزها وجود دارد. مدل‌های «برابری قدرت خرید»، «برابری نرخ بهره»، «اثر فیشر» و «تعادل پرداخت»، همه براساس عواملی چون نرخ‌های نسبی بهره، سطوح قیمتی و...، نرخ‌های برابری را تعیین می‌کنند. با این همه، در عمل، آنچه در بازار در تعیین نرخ‌ها جواب می‌دهد و نقش اصلی را دارد، همان عرضه و تقاضاست. این عرضه و تقاضا خود متاثر از مسائل روانشناختی است که بر انتظارات معامله‌گران اثر می‌گذارد. واضح است که تقاضا برای ین در بازارهای جهانی بالاست. اما چرا تقاضای ین، با وجود چالش‌های پیش روی این اقتصاد آسیایی، بالا می‌ماند؟
داده‌های اقتصادی مهم و اثرگذار بر محبوبیت ارزها شامل تولید ناخالص داخلی، خرده‌فروشی، تولید صنعتی، تورم و توازن تجاری هستند. این داده‌ها به‌طور منظم در دسترس عموم قرار می‌گیرند. سرمایه‌گذاران همچنین باید اطلاعات اشتغال‌زایی، نرخ‌های بهره، نشست‌های بانک‌های مرکزی، اخبار روزانه، بلایای طبیعی، انتخابات و سیاست‌های دولت‌ها را نیز دیده‌بانی کنند. در مورد ژاپن نیز همین گونه است، اما یک گزارش بسیار مهم درباره ژاپن، «پژوهش تانکان» است که هر فصل ازسوی بانک ژاپن منتشر می‌شود که علاوه‌بر بازار ارز، بازارهای دیگر از جمله بورس‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. با همه اینها، ین ژاپن با عواملی یگانه نیز سروکار دارد. در‌حالی‌که نرخ‌های بهره از زمان ترکیدن حباب بازار مسکن پایین مانده، بانک ژاپن درگیر دستکاری نرخ ارز هم بوده؛ چراکه برای کمک به رقابتی ماندن صادرات ژاپن، دست به فروش ین می‌زده است. البته اثرات سیاسی این مداخله، باعث شده برای مداخله‌های تازه، تردید جدی وجود داشته باشد. تراز تجاری ژاپن هم بر سیاست بانک ژاپن و نرخ‌های فارکس اثرگذار است. ژاپن مازاد تجاری بزرگی دارد اما بدهی دولتی زیادی نیز در کنار جمعیت پیر دارد.
ین ارز شاخص آسیاست. پول ژاپن یکی از بیشترین ارزهای معامله شده درجهان است و در کشورهای آسیایی، به‌عنوان ذخیره ارزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در‌حالی‌که در صورت قدرت یافتن بیشتر یوآن چین، ین در خطر قرار می‌گیرد، دست کم ظرف سال‌های آینده، خطری متوجه پول ژاپن نیست. با توجه به این نکته، ثبات نسبی ین آن را برای بسیاری از کشورها تبدیل به ارز ذخیره پشتیبان کرده است. در شرایطی که ژاپن، سطح بدهی بالایی دارد، معامله‌گران به دلیل داخلی بودن این بدهی، مشکل زیادی با آن ندارند. علاوه‌بر این، معامله‌گران اغلب سطح بالای بدهی ژاپن را با مازاد بالای تجاری آن می‌بینند، گرچه ضعف اخیر دلار و وضعیت پناهگاه سرمایه بودن ین باعث شده آن مازاد تجاری که ین را جذاب کرده، در معرض خطر قرار بگیرد.پژوهش‌های تقی‌زاده در بانك توسعه آسيايي براي بررسي همبستگي ين ژاپن، فرانك سوئيس، پوند بریتانیا، دلار آمريكا، یوآن چین، يورو و... با متغيرهای مختلف از جمله قيمت نفت، نرخ بهره 10 ساله اوراق خزانه‌داري آمريكا، شاخص بازارهاي سهام بين‌المللي، قيمت طلا و... نشان داده که ين ژاپن، بيشترين همبستگي منفي را با اين متغيرها دارد؛ يعني وقتي بهای نفت يا طلا كاهش پيدا می‌کند يا وضعيت بورس‌هاي شرقي و غربي خوب نيست يا نرخ بهره اوراق خزانه آمريکا پایین می‌آید، سرمايه‌گذاران به‌دنبال سوق دادن دارايي يا منابع خود به بخشی هستند که امنیت پول آنها را حفظ کند و ین مهم‌ترین پناهگاه است. حتی فرانک سوئیس در رتبه دوم است. آنچه فعلا می‌توان گفت این است که مازاد تجاری نیرومند ژاپن احتمالا وضعیت مکان امن بودن ین را حفظ خواهد کرد، اما نیروی کار در حال پیرتر شدن این کشور، اعتماد پایین مصرف‌کننده و کسب‌و‌کارهای این کشور و خیز قابل توجه چین به‌عنوان یک رقیب اقتصادی، تا حدی تهدید‌کننده ین است. اینکه قدرت اقتصاد ژاپن، مشکلات را کنار بزند و ین را محبوب نگه دارد، عجیب نیست. اما چرا حتی آزمایش‌های موشکی بر فراز آسمان این کشور هم نمی‌تواند ین را ضعیف کند؟
ارز ضد موشک
کورمک مولن، در بلومبرگ می‌نویسد: «توضیح جذابیت ین به‌نظر ترکیبی از چند عامل است که در میان آنها، عامل اصلی، اندازه دارایی‌های خارجی ژاپن است. این دارایی‌ها، نزدیکی جغرافیایی ژاپن به پیونگ یانگ را در چشمان سرمایه‌گذاران پاک می‌کنند؛ چراکه در زمان تنش، سرمایه‌ها به ژاپن بازمی‌گردد و این وضعیت ارز ژاپن را قوی‌تر می‌کند.»براساس گفته‌های میتول کوتچا، رئیس بخش استراتژی نرخ‌ها و فارکس آسیا در «بارکلیز»، وضعیت دارایی‌های خارجی ژاپن «بسیار، بسیار قابل ملاحظه» است. از این رو، ین «همیشه وضعیت مکان امن خود را هنگام ریسک‌گریزی بازارها حفظ می‌کند.»ژاپن همچنان به خرید بدهی‌های خارجی ادامه می‌دهد. تنها در جولای 2017، این خریدها سه برابر شده و به 46/ 4 تریلیون ین (4/ 40 میلیارد دلار) رسیده است. با در نظر گرفتن، ذخایر 09/ 1 تریلیون دلاری ژاپن – تا ژوئن 2017- این کشور پس از چین، بزرگ‌ترین دارنده اوراق بهادار در جهان است.
عامل دیگر، عملکرد تاریخی ین در زمان‌های خطر است. در کنار ذخایر خوب، اعتماد تاریخی به ین، نوعی عادت شده است. براساس تحقیقات نوامبر 2016 «فایننشال مارکتس‌اند پورتفولیو منجمنت»، این ارز در دوران نوسان شدید بازارها، قوی‌ترین پناهگاه سرمایه در میان سایر ارزهاست.جالب اینجاست که این شرایط ین را به موقعیتی رسانده که حتی بحران‌های داخلی هم، سد تقویت این پول نیست. پس از زمین لرزه توهوکو و سونامی سال 2011، ین با این انتظار که شرکت‌های بیمه بخش زیادی از دارایی‌های خارجی خود را به ژاپن بازخواهند گرداند، تقویت شد. همان طور که جیمی فاهی، استراتژیست «سیتی‌گروپ» می‌گوید: «واقعیت این است که جریان بازگشت دارایی‌ها محدود بود، اما انتظار و اعتماد به روند ژاپنی، کار خود را کرد.»
مارک چندلر، رئیس بخش استراتژی «براون برادرز هریمن» به نکته دیگری نیز اشاره می‌کند. معامله‌گران گاهی به یک ارز کم بازده وام می‌گیرند، آن را می‌فروشند و از درآمد آن برای خرید دارایی‌های پربازده‌تر استفاده می‌کنند. تنش‌های ژئوپلیتیک می‌تواند این معامله‌گران را از این مسیر بازدارد و این به معنای خرید ارزهایی چون ین است.»ارزش نسبی ین هم عامل جذابیت آن است. کوتچا، کارشناس بارکلیز می‌گوید: «ین ارزی ارزان است. این نیز هنگامی که محیط بازارها مستعد ریسک‌گریزی است، به ین کمک می‌کند تا بیشتر و بیشتر تقویت شود.» ارزان بودن ین، تناقضی با قدرت آن ندارد. ارزانی نسبی ین در کنار عوامل پیش گفته، آن را برای سرمایه‌گذاران ارزی جذاب ساخته است.همه اینها باعث می‌شود که حتی بحران موشکی در نزدیکی مرزهای ژاپن هم ین را تضعیف نکند. تاکوجی اوکوبو، اقتصاددان ارشد «ژاپن ماکرو ادوایزرز» به «سی‌ان‌بی‌سی» می‌گوید که قوت ین از سر سرمایه‌گذاری خرد و کلان ژاپن در خارج است: «برای سرمایه‌گذارانی که در خارج از ژاپن سرمایه‌گذاری کرده‌اند، نگه داشتن دارایی‌ها به ارزی به‌جز ین، خطرناک است؛ چراکه آنها را در معرض نوسان ارزهای خارجی قرار می‌دهد؛ بنابراین هنگامی که خطرات ژئوپلیتیک یا هر خطری، تشدید می‌شود، آنها می‌خواهند خطر را کاهش دهند و این به معنای بازگرداندن سرمایه‌های خارجی است.»
فرهاد تقی‌زاده، کارشناس برجسته اقتصاد ژاپن دلایل قدرت ین را این‌گونه در 7 مورد خلاصه می‌کند: «نرخ‌های بازار ارز همانند ديگر بازارها از عرضه و تقاضا و انتظارات تعيين مي‌شوند. عرضه و تقاضا و انتظارات خود متاثر از عواملی هستند. مهم‌ترين دليل تقاضای بالای ین، حجم بالاي توليد ناخالص داخلي ژاپن است. ژاپن در سال ٢٠١٦، حدود ٥ تريليون دلار يا نزديك به ٧ درصد كل توليد ناخالص داخلي دنيا را در اختيار داشته است. مساله دوم، حجم بالاي صادرات كالا و خدمات در ژاپن است. این کشور با وجود شیفت صادرات از کالا به خدمات، نسبت تقریبا 18 درصدی صادرات كالا و خدمات به توليد ناخالص داخلي را داراست، رقم قابل ملاحظه‌اي که براي كشوري مثل آمریکا، ١٣ درصد است. دلیل سوم، حجم ذخاير ارزي این کشور است. ژاپن ١٣٠٠ ميليارد دلار ذخیره ارزي دارد که پشتوانه پول ملي این كشور و از دلایل پناهگاه بودن آن است. مساله بعدی، بي‌ثباتي ديگر ارزهاست از جمله یورو که مشکلات منطقه یورو را پیشرو دارد یا دلار آمریکا که با سیاست فدرال رزرو مبنی‌بر پایین نگه داشتن ارزش خود روبه‌رو است. مساله پنجم، حجم بالاي سرمايه‌گذاري ژاپن در دیگر كشورها است. سرمايه‌گذاري مستقيم ژاپن در خارج بيش از ١٣٠٠ ميليارد دلار يا ٢٨ درصد كل توليد ناخالص داخلي است، در‌حالی‌که این رقم درچين، ١٢درصد و براي كره‌جنوبی ٢٢ درصد است. شركت‌هاي ژاپني تنها در سال 2016، 145 میلیارد دلار در خارج از اين كشور سرمایه‌گذاری کرده‌اند. ششمین دلیل، بزرگی بازار سرمايه در ژاپن است که آن را بعد از بازار سرمايه آمريكا، با بیش از 4500 میلیارد دلار ارزش در رتبه دوم قرار داده است. دست آخر، باید به انتظارات مردم از عملکرد اقتصاد ژاپن اشاره کرد. ژاپن مترادف فناوري بالا، نیروی کار ماهر و بهره‌وری قابل توجه در تولید است.» اما نتیجه‌گیری تقی‌زاده مهم‌ترین نکته قدرت ین را آشکار می‌کند: «کلیه دلایل ذکر شده، دلايل اقتصادي هستند، نه سیاسی، تبلیغاتی یا حبابی. به همین دلیل است که نه آزمایش موشکی، نه فاجعه زمین لرزه و سونامی و نه حتی بحران مالی جهانی 2008-2007 نمی‌تواند اثر چندانی بر ین بگذارد».
اما این قدرت تا چه زمانی تداوم پیدا خواهد کرد؟ تقی‌زاده می‌گوید: «اقتصاد ژاپن در حال پوست اندازي از وضعیت صنعت محور به خدمات محور است. بخش توليد تا حد قابل ملاحظه‌ای به ديگر كشورها که هزینه تولید و نیروی انسانی کمتری دارند از قبیل مالزي، تايلند، ويتنام، لائوس، چين، هند، تايوان و... رفته است. اما بخش خدمات هر روز در حال پیشرفت است، خدماتی از جمله گردشگري، هتلداری، سلامت و بهداشت و دارو،آی تی و...» کارشناس ایرانی اقتصاد برتر آسیا می‌افزاید: «مساله مهم دیگر، عايدي سرمايه‌گذاري مستقيم در خارج است که در دهه‌هاي قبل شکل گرفته و در حال افزايش است. به اين شكل ارزهاي خارجي به ژاپن وارد و پشتوانه ين ژاپن می‌شوند. روند مازاد حساب سرمايه ژاپن صعودي است و همين مساله باعث می‌شود که نسبت به آينده ین حتی خوش‌بين‌تر باشيم. جايگاه ين به‌عنوان پناهگاه امن يا امن ترين ارز در بين ارزهاي خارجي، بهبود خواهد یافت و حداقل در دهه پیشرو حفظ خواهد شد.»
رفتار متفاوت سیاستگذار ارزی
نیروی ین میوه دهه‌ها سیاست‌گذاری دقیق است. ژاپن پس از جنگ جهانی دوم نرخ‌های برابری پول کشور را بر اساس اهداف اقتصادی خود بنا کرد و در این میان، تنظیم این متغیر را هم به بازار واگذار کرد. نتیجه سیاست‌گذاری درست و دستکاری نکردن نرخ‌های برابری، کمک نرخ ین به اقتصاد ملی شد؛ به‌گونه‌ای‌که هم‌اکنون، اقتصادی قوی پشتوانه ین شده و تشخص ین در بازار جهانی، آن را پناهگاه سرمایه‌گذاران کرده است.در ابتدای تعیین نرخ برابری ین، برابری دلار به ین معادل هر دلار، 360 ین آغاز شد. پس از آن ین به‌طور تقریبا پیوسته مقابل دلار تقویت شد تا به نرخ برابری امروز برسد که براساس آن هر دلار تقریبا 111 ین است. دولت ژاپن اعتقادی به مداخله در بازار ارز ندارد. برخلاف آمریکا و چین که مدام برای پایین نگه داشتن ارزش پول خود تلاش می‌کنند، بانک مرکزی ژاپن چنین سیاستی را پی نگرفته است. اینکه ارزش ین مقابل دلار از زمان جنگ جهانی دوم تاکنون، حدود سه برابر شده است، شاهد این ماجراست.در بعضی دوره‌ها مانند دوره فعلی، سیاست کلی «بانک ژاپن» این است که ارزش ین کاهش پیدا کند. این سیاست با مداخلاتی که بانک‌های مرکزی آمریکا و چین برای کوتاه‌مدت دارند، متفاوت است. بانک‌هایی چون بانک‌های مرکزی چین و آمریکا از طریق عملیات بازار باز، خرید و فروش اوراق قرضه دولتی و... در بازار مداخله می‌کنند، رفتاری که با سیاست‌های بانک ژاپن متفاوت است. یکی از ارکان «آبه نومیک» (سیاست‌های اقتصادی شینزو آبه نخست‌وزیر ژاپن) سیاست‌های انبساطی و افزایش پایه پولی برای کاهش ارزش ین است؛ اقدامی که مداخله لحظه‌ای نیست بلکه سیاست پولی است.