خسرو نور محمدی
دبیر کانون دانش آموختگان اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی
بررسی‌ها و تجربیات نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی جامع فاقد نتایج مورد ادعاست و نمی‌تواند یک کشور را به توسعه و پیشرفت موردنظر برساند. برنامه‌ریزی متغیرهای کلان نیز به علت محدود کردن خود به چند متغیر از میان هزاران متغیر و مساله اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشورها نمی‌تواند کمک اصلی به توسعه و پیشرفت یک کشور کند. ممکن است این تصور پیش بیاید که باید برنامه‌ریزی جامع و برنامه‌ریزی متغیرهای کلان کنار گذاشته شود. اگرچه برنامه‌ریزی هسته‌های خط‌دهنده شیوه برنامه‌ریزی توصیه‌شده و موفق برای توسعه کشورهاست، ولی هر یک از این برنامه‌ها ویژگی، اثرات و جایگاه مطلوب خود را دارد؛ بنابراین می‌توانند یکدیگر را در جهت پیشرفت کشور تقویت کنند.
نتیجه توصیه‌شده استفاده مناسب از هر سه روش برنامه‌ریزی یعنی، برنامه‌ریزی جامع، برنامه‌ریزی متغیرهای کلان و برنامه‌ریزی هسته‌های خط دهنده است. واقعیت مهم آن است که در شرایط کنونی و طی سالیان متمادی از هر سه این روش‌های برنامه‌ریزی استفاده شده است، ولی از برنامه‌ریزی هسته‌های خط دهنده به روش صحیح و کامل (به‌جز برنامههای سوم و چهارم عمرانی قبل از انقلاب) استفاده نشده است. توجه به بخش‌های کشاورزی، صنایع خاص کارخانه‌ای، انرژی‌های نو، انرژی هسته‌ای، صنایع فضایی، صنایع پتروشیمی، منطقه پتروشیمی پارس جنوبی و عسلویه، سلول‌های بنیادی، مسکن مهر، مناطق آزاد تجاری و ده‌ها مورد دیگر همگی نشان‌دهنده استفاده از برنامه‌ریزی هسته‌های خط دهنده هرچند به‌صورت
ناقص بوده است.
بنابراین می‌توان برنامه‌ریزی مطلوب برای برنامه ششم را به شکل زیر توصیه کرد:
1. تشکیل کمیته تصویر کلان و خط‌مشی‌های استراتژیک برنامه ششم
این کمیته مسوولیت تهیه متن اولیه تصویر کلان و خط‌مشی‌های استراتژیک بر اساس سند چشم‌انداز، قانون اساسی، سیاست‌های کلی نظام، اقتصاد مقاومتی و اهداف الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با مشارکت وسیع تمام معاونت‌های سازمان برنامه‌ریزی و تمامی وزارتخانه‌ها، هیات دولت و مجلس شورای اسلامی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، سازمان‌ها و نهادهای غیردولتی و ازجمله مطبوعات و صداوسیما، مراکز تحقیقاتی و اندیشمندان کشور را بر عهده دارد.
2. کمیته‌های برنامه‌ریزی (استفاده از برنامه‌ریزی جامع)
نتایج کمیته تصویر کلان و خط‌مشی‌های استراتژیک در اختیار کمیته‌های برنامه‌ریزی قرار می‌گیرند. این کمیته‌ها مانند برنامههای قبل به مسئولیت معاونت برنامه‌ریزی، سازمان برنامه‌ریزی اقدام می‌کنند. یکی از اشکالات روش‌های گذشته در این حوزه بررسی روند گذشته، وضع موجود و آینده بخش و زیربخش ها مبتنی بر شناسایی و طرح مسائل و مشکلات، نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات بر اساس مدل سوات (SWOT) است. اشکال این روش این است که مبنا، تئوری و پارادایمی برای مشکلات بخش ارائه نمی‌کند. اگر این روش با کمک متخصصان و اندیشمندان و مراکز تحقیقاتی کشور اصلاح شود، ضمن اینکه دلایل عقب‌ماندگی بخش‌ها به‌صورت علمی و روشن‌تر مشخص خواهد شد، کمک بزرگی به برنامه‌ریزی مرحله بعد، یعنی برنامه‌ریزی هسته‌های خط دهنده خواهد بود.
3. کمیته مدل اقتصاد کلان برنامه توسط دفتر اقتصاد کلان سازمان برنامه‌ریزی (برنامه‌ریزی متغیرهای کلان)
در این حوزه، بررسی و پیش‌بینی متغیرهای کلان با به‌کارگیری مدل‌های اقتصادسنجی با ساختار متناسب و آمار قابل‌اتکا انجام می‌شود. ولی آنچه مورد تاکید قرار می‌گیرد این است که این بخش از برنامه جنبه اطلاعاتی و هدایتی دارد.
4. کمیته موضوعات خاص یا طرح‌ریزی اجرایی (برنامه اجرایی)برنامه‌ریزی هسته‌های خط دهنده
موضوعات خاص، مهم‌ترین محورها، سیاست‌ها، راهکارها، اقدامات، طرح‌ها یا پروژه‌ها در یک بخش، زیر بخش یا فرابخش هستند که می‌توانند با سریع‌ترین یا کارآمدترین روش، بخش، زیر بخش یا فرابخش را دچار رشد و تحول اساسی کنند و سایر قسمت‌های بخش را تحت تاثیر خود به تحرک وادار کنند.
وظایف کمیته
1. تشخیص عناوین طرح‌ریزی‌های (برنامههای) اجرایی یا موضوعات خاص
2. برنامه تفصیلی طرح‌ریزی‌های اجرایی
3. بررسی، اصلاح و تصویب طرح‌ریزی‌های اجرایی
نحوه عملکرد کمیته
موضوعی که در عملکرد کمیته طرح‌ریزی‌های اجرایی یا موضوعات خاص با توجه به اصول علمی و تجارب جهانی، به‌شدت بر آن تاکید شده، تفکیک مرز علم، اجرا، مدیریت و سیاست است، در غیر این‌صورت نتایج این کمیته، کارآمد نخواهد بود. به عبارت روشن‌تر سازمان برنامه‌ریزی صرفا وظیفه دبیرخانه‌ای و سرپرستی و نه ریاست این کمیته‌ها را بر عهده خواهد داشت. در ادامه این مورد در مراحل کار کمیته توضیح بیشتری داده می‌شود.
معاونت برنامه‌ریزی اعضای این کمیته را از میان متخصصان برجسته حقیقی و حقوقی، مراکز تحقیقاتی، مدیران موفق بخش خصوصی و متخصصان برجسته بخش دولتی انتخاب می‌کند. افراد این کمیته عمدتا باید از متخصصان برجسته مستقل و غیروابسته به دولت باشند.
1. معاونت برنامه‌ریزی به‌عنوان دبیر، کلیه ضوابط قانونی، سیاسی، مدیریتی و موردنظر را به اعضای کمیته ارائه می‌کند.
2. افراد این کمیته، طرح‌ریزی‌های اجرایی یا موضوعات خاص (شامل: محورهای اساسی، سیاست‌ها، پروژه‌ها، مدل‌ها و... خود را برای تحول و پیشرفت بخش یا زیربخش مدنظر) ارائه می‌کنند. انتظار می‌رود چندین سناریو پیشنهاد شود. مهم‌ترین نکته در کار کمیته وجود افراد متخصص و مستقل از دولت و اطمینان از عدم دخالت غیرعلمی در کار اعضای کمیته است.
3. سناریوهای ارائه‌شده می‌تواند برای نظرخواهی در سطح جامعه یا در همایش برنامه ششم انعکاس یابد.
4. نهایتا یک یا چند سناریوی نهایی برای تصویب در اختیار معاونت برنامه‌ریزی سازمان قرار خواهد گرفت.
لازم به ذکر است که همان‌گونه که باید مطمئن بود کمیته باید براساس ضوابط قانونی، سیاسی و... عمل کند، باید مطمئن بود که کمیته بر اساس ضوابط علمی- تخصصی عمل کرده و از دخالت‌های غیرتخصصی اجتناب شود. مجددا دولت می‌تواند از میان سناریوهای ارائه‌شده، پیشنهاد موردنظر خود را تصویب کرده و به‌کار گیرد.
5. همایش برنامه ششم
در نهایت می‌توان نتایج کار کلیه کمیته‌ها را در یک همایش به متخصصان، اندیشمندان، مدیران و... معرفی کرد تا نسبت به اخذ سایر نظرات و نظرات تکمیلی نیز اقدام شود.
6. ادامه کار کمیته طرح‌ریزی‌های اجرایی یا موضوعات خاص
بعد از تصویب موضوعات خاص، این بار کمیته نسبت به تفصیلی کردن موضوعات و سناریوهای مصوب اقدام می‌کنند.
7.تصویب برنامه ششم
در مراحل بعدی معاونت برنامه‌ریزی با کمک مجلس، مجمع تشخیص مصلحت نظام و... می‌تواند نسبت به تصویب بخش‌های برنامه‌ریزی جامع و نیز طرح‌های اجرایی اقدام کند.