ابوالفضل پاسباني صومعه
محمد‌حسين تمدن جهرمي، اول دي سال 1304 در شهر جهرم استان فارس به دنيا آمد. او فرزند چهارم خانواده‌اي با هفت فرزند است.
پدرش زياد روزنامه مي‌خواند و از همان سال‌هاي كودكي، او را با روزنامه و كتاب و درس و مدرسه آشنا كرد. دوره دبستان را در مدرسه اسلاميه جهرم و دوره متوسطه را در مدرسه نمازي شيراز گذراند. كلاس‌هاي 10 و 11 را در دبيرستان شاهپور شيراز خواند و براي تحصيل در كلاس 12 به دبيرستان ايرانشهر تهران آمد.
در دانشگاه، نخست طب مي‌خواند، اما در همان آغاز كلاس‌ها، روزي حالش از ديدن منظره تالار تشريح بد شد و از آن روز ديگر به دانشكده پزشكي نرفت و براي ادامه تحصيل، حقوق را بر‌گزيد. در سال 1321 به دانشكده حقوق و علوم سياسي و علوم اقتصادي دانشگاه تهران وارد شد. از همان زماني كه در دانشكده حقوق مشغول بود، متون اقتصادي و به ويژه نوشته‌هاي اقتصاد‌دانان موسوم به دگر‌انديش را مي‌خواند، اما درس‌هاي اقتصادي دانشكده نظرش را جلب نمي‌كرد و رشته حقوق قضايي را بر‌گزيد و تحصيلات سه ساله اين رشته را در خرداد 1324 به پايان رساند. دكتر تمدن از آغاز دوران دانشجويي خود تا كودتاي مرداد 1332 در حوزه‌هاي روشنفكري و مبارزات اجتماعي و سياسي حضوري چشمگير داشت. فهم دقيق نقاط قوت و ضعف مكاتب فكري، استقلال نظر، آزادگي و اتكا بر منطق، باعث شد كه در اين سال‌ها بر خلاف ديگر همفكران خود از دولت ملي پشتيباني جدي كند.
دكتر تمدن پس از فراغت از تحصيل در رشته حقوق و گذراندن دوره كارآموزي وكالت، وكيل پايه يك داد‌گستري شد و افزون بر آن، به عنوان مشاور حقوقي و امور اجتماعي وزارت كار و مشاور حقوقي و اقتصادي وزارت كشاورزي منصوب شد. پس از راه‌اندازي دوره دكترا در دانشكده حقوق دانشگاه تهران، تصميم به اخذ مدرك دكترا در اين رشته گرفت. ايشان پس از قبولي در آزمون ورودي، روند معمول براي اخذ 12 شهادت‌نامه از اساتيد دانشكده براي تدوين رساله را آغاز كرد.
در اين ميان در آزمون ورود به مدرسه اقتصاد و علوم سياسي لندن (ال‌اس‌اي) قبول شد و در سال 1339 براي گذراندن دوره‌اي يك‌ساله با عنوان «مديريت اقتصادي و اجتماعي» راهي لندن شد. پس از پايان اين دوره و پيش از آغاز تحصيل در مقطع دكترا، دوره دو‌ساله فوق‌ليسانس مديريت دولتي دانشگاه لندن را در يك سال به پايان برد و افزون بر آن، ديپلم حقوق انگليسي را نيز در سيتي‌كالج لندن دريافت كرد. ايشان دوره دكتراي مطالعاتي خود را در حوزه اقتصاد و علوم سياسي به پايان برد. عنوان رساله دكتراي ايشان، «بررسي تطبيقي برنامه‌ريزي اقتصاد در فرانسه و يوگسلاوي» بود.
تحصيل و پژوهش دكتر تمدن در ال‌اس‌اي تا سال 1345 ادامه داشت. خود او در توصيف فعاليت‌هاي علمي خود در مدرسه اقتصاد لندن مي‌گويد: «... كوشش نمودم علاوه بر اقتصاد، در كلاس‌ها و سمينار‌هاي مختلف مربوط به رشته‌هاي گوناگون از جمله علوم سياسي، حقوق، جامعهشناسي، فلسفه و متدولوژي، روش علوم، روابط بين‌الملل، آمار و رياضي، مديريت دولتي، مديريت كسب و كار و بررسي‌هاي تطبيقي از محضر استاداني چون پروفسور رابينز، دونس، فلپس، براون و پروفسور باور در اقتصاد، پروفسور اوكشات و رابسون در علوم سياسي، پوپر و لاكاتوش در فلسفه و متدولوژي، پروفسور كان فرويند و پروفسور دسميت در حقوق و پروفسور تيتموس و گلنر در جامعهشناسي بهره‌مند شوم».
ايشان پس از بازگشت به ايران، در سال 1345 به استخدام موسسه تحقيقات اقتصادي دانشگاه تهران به رياست مرحوم دكتر حسين پير‌نيا در‌آمد و مسوول بخش تحقيقات برنامه‌ريزي اين موسسه شد. با پايه‌گذاري اولين دانشكده اقتصاد كشور در دانشگاه تهران در سال 1346 از سوي دكتر پير‌نيا، دكتر تمدن كار خود را با عنوان دانشيار در اين دانشكده آغاز كرد. يك سال بعد در 1347 با سيده فتانه ميركمالي ازدواج كرد.
ايشان در سال 1376 از كار در دانشگاه باز‌نشسته شد. در اين ميان، دكتر تمدن نزديك به 30 ماده درسي را تدريس كرده‌اند. دروسي كه ايشان در دوره 30 سال تدريس و 2 سال پس از باز‌نشستگي در مقاطع كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكترا در دانشگاه‌هاي تهران، علامه طباطبايي، شهيد بهشتي، تربيت مدرس، امام صادق و ... تدريس كرده‌اند، در پنج دسته زير قرار مي‌گيرند:
1) مسائل روش، منطق و ويژگي‌هاي علوم اجتماعي و اقتصادي: دروسي همچون منطق علوم اجتماعي و روش علم اقتصاد در مقطع كارشناسي، منطق رياضي و مباني استقرا (مباني منطق) در مقطع كارشناسي ارشد و متدولوژي اقتصاد در مقطع دكترا در اين دسته قرار مي‌گيرند. دكتر تمدن در درس مباني استقرا، كتاب «منطق استقرا» نوشته شهيد محمد‌باقر صدر را تدريس مي‌كردند.
2) مسائل تئوري اقتصاد: دروسي مانند اقتصاد خرد و كلان در مقطع كارشناسي، تجزيه و تحليل اقتصادي در مقطع كارشناسي ارشد و اقتصاد بخش عمومي پيشرفته در مقطع دكترا و ... از اين دسته‌اند. دكتر تمدن درس اقتصاد كلان را براي نخستين بار در دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران، معرفي و تدريس كردند و از اين راه، مدل‌هاي IS-LM را براي اولين بار در متون فارسي وارد نمودند. افزون بر آن، يكي از مباحث مهم ارائه شده از سوي دكتر تمدن در درس اقتصاد بخش عمومي پيشرفته در مقطع دكترا، «مكتب انتخاب عمومي» است كه توسط ايشان به متون اقتصاد فارسي‌زبان وارد شد.
3) اقتصاد، جامعه و تاريخ: دروسي چون روان‌شناسي اقتصادي و جامعهشناسي اقتصادي در مقطع كارشناسي و رابطه علم اقتصاد با ديگر رشته‌هاي علوم اجتماعي در قالب درس موضوعات انتخابي در مقطع دكترا در اين دسته قرار مي‌گيرند.
4) علوم سياسي دروسي مانند سياست و حكومت در كشور‌هاي باختري در مقطع كارشناسي علوم سياسي، نظريات سياسي معاصر در مقطع كارشناسي ارشد علوم سياسي و اصول علم سياست در اين دسته جاي مي‌گيرند. دكتر تمدن، درس اصول علم سياست را در موسسه «در راه حق» در قم براي نزديك به صد نفر از طلاب علوم ديني تدريس كرده‌اند.
5) حقوق: دروس حقوق تجارت در مقطع كارشناسي، حقوق بين‌الملل اقتصادي در مقطع كارشناسي ارشد و درس فلسفه حقوق از اين دسته‌اند.
از جمله فعاليت‌هاي پژوهشي دكتر تمدن مي‌توان بررسي «نظريه انتخاب عمومي، تحليل اقتصادي سياست در آمريكا»، «برنامه‌ريزي اقتصادي در ژاپن»، «بنگاه‌هاي عمومي در آلمان»، «سياست‌هاي توسعه اقتصادي و اجتماعي جنوب ايتاليا» و... را نام برد. استاد دكتر تمدن در سال 1369 به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران شناخته شد و از رييس‌جمهور وقت، لوح تقدير دريافت كرد. او همچنين در سال 1385 به عنوان نخستين چهره ماندگار اقتصاد كشور انتخاب شد.
در جدول 1 اطلاعات مربوط به برخي پايان‌نامه‌هاي مقاطع كارشناسي ارشد و دكترا در سال‌هاي گوناگون كه دكتر تمدن استاد راهنماي آن‌ها بوده‌اند، آورده شده. همچنين در جدول 2 نام برخي از مقالات منتشر‌شده و منتشر‌نشده دكتر تمدن آمده است.
منبع: اقتصاددان فروتن: پرونده‌اي درباره دكتر تمدن جهرمي
روزنامه دنياي اقتصاد ـ مورخ 7 و 8 آبان 1390