برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک که بین ایران و سه کشور اروپایی، چین، روسیه و آمریکا به‌عنوان یک توافق بین‌المللی در دولت يازدهم امضا شد، آثاری ملی و تاریخی دارد که ذکر آن نیز لازم به نظر می‌رسد. اهمیت این واقعه مهم ملی می‌بایست از جنبه‌های مختلف مورد ارزیابی قرار گیرد. در اینجا قصد آن نیست که درباره مفاد آن بحث شود و صرفا در این نوشته آثار سیاسی و اقتصادی آن به‌طور گذرا مرکز توجه قرار می‌گیرد. بدون تردید، بررسی همه ابعاد این واقعه مهم، آموزه‌های ارزشمندی برای تقویت منافع ملی سرزمین ایران دربر خواهد داشت.
1- دولت يازدهم توانست یکی از مهم‌ترین اقدامات سیاست خارجی را در درون نظام تبدیل به اجماع ملی کند. برجام تنها اقدام دولت نبود، بلکه کل نظام از آن پشتیبانی می‌‌کرد.
2- شاید برای اولین بار بود که بعد از حداقل یک قرن، ایران توانست در یک مذاکره بین‌المللی با شرایط مساوی با قدرت‌های بزرگ روی منافع کشور مذاکره کند. این در حالی است که در شرایط مذاکره و توافق‌های بین‌المللی، اصل بده‌بستان بر آن حاکم بوده و در این مذاکرات، منافع ایران تا حد ممکن در توافق‌ها رعایت شده است.
3- علی‌رغم تلاش‌های عملیاتی اسرائیل و عربستان در راستای خرابکاری در مراحل مذاکرات برجام و تبلیغات وسیعی که ایرانی‌ها را اهل مذاکره، توافق و اعتماد بین‌المللی نشان نمي‌داد، در صحنه بین‌المللی ایران به‌عنوان یک مذاکره‌کننده سازنده و اعتماد‌برانگیز، توانست هژمونی تبلیغاتی جهانی علیه خود را خنثی کند.
4- استناد توافق‌نامه برجام در شورای امنیت و لغو تمامی تحریم‌های بین‌المللی مربوط به برنامه هسته‌ای ایران در شورای امنیت که می‌توانست ایران را در ذیل «بند هفت» اساسنامه سازمان ملل که مجوزی برای دخالت نظامی در ایران بود، قرار دهد، دستاورد مهمی است که هم‌اکنون با وجود تلاش ترامپ، رئیس‌جمهوری سابق آمریکا، برای لغو آن، از نظر حقوق بین‌الملل و شورای امنیت سازمان ملل متحد، همچنان رسما پابرجاست و از این جهت به امنیت ملی ایران کمک فراوانی کرده است.
5- در واقع برجام ایران را بار دیگر وارد صحنه بازی‌های بین‌المللی کرد تا بتواند از مزایای آن و به‌خصوص ظرفیت‌های اقتصادی بین‌المللی، به نفع توسعه ملی سود ببرد.
6- اقدامات اجرای برجام زمانی جدی شد که با روی‌کارآمدن ترامپ مواجه شد و اروپاییان تحت فشار آمریکا از همکاری لازم اقتصادی و مالی در قالب برجام خودداری کردند؛ اما علی‌رغم آن، شرایط نیم‌بندی برای فعالیت‌های اقتصادی ایران و استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی ایجاد شد که دستاوردهای اقتصادی زیر را به بار آورد:
- از منظر اقتصادی، برجام در واقع آثار اقتصادی قابل قبول خود را نشان نداد و به‌خصوص ساز‌و‌کار اروپایی INSTEX (Investment for Support of Trade and Exchanges)، یعنی ساز‌و‌کار حمایت از روابط تجاری و مالی اروپا با ایران، به خاطر فشار آمریکا بر کشورهای اروپایی عملا به اجرا درنیامد. بااین‌حال، در فاصله بین سال‌های 1394 تا 1396، یعنی حداقل سه سال که شرکت‌های مختلف خارجی سعی در سرمایه‌گذاری و تبادل خدمات فنی و تکنولوژی با ایران کردند و تا حدی بانک‌های محدودی با ایران تبادل ارزی داشتند، آثاری روی اقتصاد ایران گذاشت که دقیقا در سال 1397 و شروع تحریم‌های حداکثری دولت ترامپ علیه ایران، دوباره اقتصاد ایران با تنگنای بیشتری مواجه شد.این گشایش‌ها شاهدی است که برجام در اقتصاد ایران به‌طور ناقص و موقت اثر داشته که در زیر نشان داده می‌شود:
- طبق نمودار، صادرات نفت در 1394 تا 1396 تا دو میلیون بشکه افزایش یافت و درآمدهای نفتی نیز به حدود 70 میلیون دلار رسید و بعد از تحریم‌های 1397 هر دو شاخص به‌شدت کاهش یافت.
نمودار صادرات نفت در 1394 تا 1396
- تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی از سال 1394 تا 1396 مطابق گزارش دی‌ماه سال 99 دفتر اقتصاد کلان سازمان برنامه و بودجه، در نمودار 2 افزایش یافت و سپس از سال 1397 با کاهش چشمگیری مواجه شد.
نمودار تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی از سال 1394 تا 1396
- بهره‌وری سرمایه و بهره‌وری کل عوامل تولید در فاصله سال‌های 1394 تا 1396 بر اساس گزارش نمودار 3، «گزارش سازمان برنامه و بودجه»، تا حدی بهبود یافته است.
نمودار بهره‌وری کل سرمایه در فاصله سال‌های 1394 تا 1396
- مطابق نمودار گزارش سازمان برنامه و بودجه، نرخ ارز کاهش یافته و بلافاصله بعد از تحریم سال 1397 دچار افزایش زیادی شده است.
نمودار، نرخ ارز در سال 1397 به بعد
- تورم ماهانه نقطه به نقطه نیز در فاصله سال‌های 1394 تا 1396 کاهش یافته و طبق گزارش نمودار 5 گزارش سازمان برنامه و بودجه، با شروع تحریم 1397 با افزایش شدید روبه‌رو شده است.
نمودار، تورم ماهانه نقطه به نقطه نیز در فاصله سال‌های 1394 تا 1396
در گزارش «اثرات تحریم‌های اقتصادی بر رفاه خانوار شهری و روستایی» در مهر‌ماه 1399 سازمان برنامه و بودجه آمده است:
- درآمدهای خانوارهای ایرانی به عوامل برون‌زا مثل تحریم حساس است. اهم این عوامل در دوره تحریم‌ها به‌عنوان عاملی بر کاهش درآمد خانوارهای ایرانی عمل کرده و در دوران کوتاه اجرای برجام، اگرچه به شکل ناقص، موجب افزایش درآمد خانوار شده است.
- خانوارهای روستایی در دوران تحریم نسبت به خانوارهای شهری از نظر رفاه مادی آسیب‌پذیرتر هستند. فواید اقتصادی برجام، گرچه عمر کوتاهی داشته است، به‌طور مشهودی مصرف خانوار ایرانی را بهبود بخشیده است؛ البته در خانوارهای شهری مشهود‌تر از روستاییان بوده است.
- میزان مصرف خانوارهای ایرانی رابطه معکوس با شدت تحریم‌ها دارد؛ اول به دلیل اینکه خانوارهای ایرانی به خاطر کاهش درآمد در این دوره کوتاه برجام، مجبور به حذف بعضی از اقلام مصرفی یا مصرف کمتر بعضی از کالاها و خدمات شده‌اند یا به دلیل ترس از کاهش ارزش پول، خانوارها به‌منظور حفظ ارزش دارایی‌شان، بخشی از هزینه کالا و خدمات مصرفی غیرضروری خود را تبدیل به کالاهای با‌دوام سرمایه‌ای مثل سکه یا ارز کرده‌اند.
- بروز تحریم موجب افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها، افزایش ایجاد اسکان غیررسمی در اطراف شهرها، افزایش مشاغل غیررسمی و کاذب در شهرها و در نهایت گسترش فقر در شهرها شده است.
جدول هم که تغییرات درصدی درآمد، مخارج و مصارف خانوار شهری را نشان می‌دهد، گواه ادعای یادشده است که درآمد، مخارج و مصارف خانوارهای شهری در فاصله زمانی 1394 تا 1396 نسبت به سال‌های قبل از خود افزایش یافته و همچنین بعد از اجرای تحریم سال 1397 کاهش یافته است. لازم به ذکر است که توافق برجام برنامه اجرائی هشت‌ساله است؛ بنابراین یک معاهده یا قرارداد بین‌المللی تلقی نمی‌شود. هدف این توافق، تحقق خواست شورای امنیت مبنی بر الزام صلحآمیزبودن برنامه هسته‌ای ایران و در پی آن رفع تحریم‌های بین‌المللی علیه کشور است. عمر این برنامه در ژوئن سال 2023 به پایان می‌رسد. در پایان آن و با یک تأخیر دوساله در سال 2025 و در صورت اجرای کامل و مورد رضایت طرف‌های توافق و گزارش آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای مبنی بر صلحآمیزبودن برنامه هسته‌ای ایران و اجرای رسمی پروتکل الحاقی، در نهایت شورای امنیت در قطع‌نامه‌ای خروج برنامه هسته‌ای ایران را از دستور کار خود اعلام و از آن پس مانند سایر کشورهای دارای برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز، تنها زیر نظر آژانس بین‌المللی هسته‌ای دنبال خواهد شد.
شرق