محمد فاضلي

عضو هيئت علمي دانشگاه شهيد بهشتي

 پاسخ به اين سؤال که درياچه اروميه چگونه خشک شد، بر راهکارهاي ممانعت از خشک شدن کامل درياچه و تطبيق دادن آن با شرايط جديد و تا حد ممکن احياي آن اثر تعيين‌کننده دارد. چهار محقق در مقاله‌اي با عنوان «سهم عوامل اقليمي و انساني در خشک شدن دومين درياچه شور جهان در قرن بيستم» که در «مجله هيدرولوژي» (Journal of Hydrology, 560, 2018, 342-353) منتشر شده، با مرور گسترده مطالعات درباره خشک شدن درياچه اروميه، و انجام مطالعات جديد، به اين سؤال پاسخ گفته‌اند. اهم مندرجات اين مقاله به شرح زير است.

 اول، اهداف مقاله چهار چيز است: بررسي تغييرات شرايط اقليمي و تأثير آن‌ها بر درياچه؛ نقشه‌برداري تغييرات در الگوهاي کاربري زمين به علت توسعه کشاورزي در حوضه آبريز درياچه؛ ارزيابي تغييرات در ذخيره آبي زمين در حوضه و تأثير آن بر کاهش آب درياچه؛ ارزيابي ميزان افزايش در نيازهاي آبياري در حوضه و تأثير آن بر ورود آب به درياچه.

 دوم، ميانگين بلندمت بارش در منطقه از سال 1973 (1351) تا 2011 (1390) برابر 352 ميلي‌متر در سال بوده است. حداکثر بارندگي در سال‌هاي 1993 و 1994 معادل 612 ميلي‌متر بوده است.

 سوم، بيش از 36 سد بر روي رودخانه‌هاي حوضه آبريز ساخته شده تا آب را براي مصارف کشاورزي و ساير مصارف ذخيره و از مسير ورود به درياچه منحرف کنند.

 چهارم، داده‌هاي کاربري اراضي که بر اساس اطلاعات ماهواره‌اي مختلف در فاصله سال‌هاي 1987 (1366) تا 2016 (1395) به دست آمده نشان مي‌دهد نواحي شهري در مدت حدود 30 سال معادل 180 درصد و اراضي کشاورزي 98 درصد افزايش يافته است. نياز خالص آبياري در فاصله سال‌هاي 1980 تا 2010 (سال‌هاي 1359 تا 1389) 3 برابر شده است.

 پنجم، ميزان بارندگي و سطح آب درياچه تا سال 1995 (1374) با هم همبستگي دارند (به اندازه 0.15) اما از سال 1374 به بعد، اين همبستگي کاهش مي‌يابد. «اين نشان مي‌دهد عوامل تعيين‌کننده ديگري بر سطح آب درياچه اثر دارند که مي‌تواند ناشي از تأثير نفوذ انسان بر هيدرولوژي حوضه آبريز درياچه باشد.» (ص. 349)

 ششم، شبيه‌سازي ميزان آب ورودي به درياچه بعد از سال 1995 در دو حالت با کمک مدل‌هاي هيدرولوژيک (حالت اول، طبيعي و بدون وجود فعاليت انساني؛ و حالت دوم، ورودي با وجود فعاليت انساني) نشان مي‌دهد که 86 درصد از تغييرات ميزان آب درياچه، ناشي از فعاليت انساني است؛ و اين تفاوت معادل 28 ميليارد متر مکعب آب است. (ص. 350)

 هفتم، کاهش شديد حجم آب درياچه اروميه در فاصله 1995 تا 2010 ناشي از شتاب گرفتن فعاليت‌هاي مديريت آب در حوضه است. سه برابر شدن نياز آبياري به دليل 98 درصد افزايش در سطح زير کشت، اصلي‌ترين عامل است. فعاليت‌هاي مديريت منابع آبي باعث کاهش ساليانه 1.74 ميليارد متر مکعب جريان ورودي به درياچه شده است (بر اساس مدل‌سازي هيدرولوژيک)

 هشتم، نيازهاي آبي فعاليت‌هاي انساني در حوضه آبريز درياچه اروميه در حال افزايش است و تغييرات اقليمي نيز تشديد مي‌شوند. اقدامات بسيار جدي‌تري در زمينه کاهش برداشت آب و افزايش بهره‌وري آبياري لازم است تا تعادل درازمدت در درياچه برقرار شود.

 مقاله در مجله معتبري منتشر شده، نويسندگان از دانشگاه معتبري هستند، و داده‌هاي مختلف و فهرست طولاني‌ مطالعات پيشين را به‌کار گرفته‌اند. حاصل آن است که اگرچه تغييرات اقليمي سهمي اندک داشته‌اند، اما اصلي‌ترين سهم (معادل 86 درصد تغييرات حجم آب درياچه) محصول فعاليت انساني (توسعه شهري و گسترش کشاورزي) است. اين مقاله در کنار مقاله ديگري که به تازگي توسط 9 محقق منتشر شده (بعداً معرفي خواهم کرد) نشان مي‌دهد بدون کاهش مصرف آب در حوضه آبريز درياچه اروميه، به مدد اصلاحات عميق در بخش کشاورزي، کاهش سطح زير کشت و کاهش قابل توجه آب مصرفي در کشاورزي، و هم‌زمان مديريت مصرف شديد در آب شرب و بهداشت شهري، و صنعت، نمي‌توان به تعادل بلندمدت درياچه اروميه انديشيد. ادامه وضع موجود (که سطح زير کشت در حوضه افزايش يافته و مي‌يابد) بايد به انتظار فاجعه نشست. کشور نيازمند #سازگاري_با_کم‌آبي است.

منبع: https://t.me/fazeli_mohammad