ريخت و پاش ١٢ برابري ثروتمندان
سعیده شفیعی. پژوهشگر اقتصادی
توزیع درآمد یکی از شاخص‌های مهم اقتصاد کلان محسوب می‌شود که بیانگر سطح نابرابری و فاصله طبقاتی، در یک اقتصاد است. برای اندازه‌گیری توزیع درآمد، شاخص‌های متعددی وجود دارد که معمول‌ترین آنها «ضریب جینی» (Gini Coefficient) است. این ضریب با توجه به هزینه و درآمد دهک‌های مختلف، محاسبه می‌شود و عددی بین صفر و یک است. این عدد هرچه به یک نزدیک‌تر باشد، به معنای بالابودن شکاف طبقاتی و هرچه به صفر نزدیک‌تر باشد، به معنی عادلانه‌تربودن توزیع درآمد است. عدد صفر بیانگر برابری کامل است و عدد یک نابرابری مطلق را نشان می‌دهد.
ضریب جینی در سطح جهان
ضریب جینی در سال ١٩١٢ از سوی آماردان ایتالیایی به نام «کورادو جینی» (Corrado Gini)، معرفی شد و پس از آن، به‌عنوان یکی از شاخص‌های سنجش نابرابری از آن استفاده شد. بنا بر محاسبات بانک جهانی، سوئد با ضریب جینی ٠,٢٥، کمترین فاصله طبقاتی را در بین کشورهای جهان دارد. در کانادا و اتحادیه اروپا، ضریب جینی رقمی بین ٠.٢٤ و ٠.٣٦ است؛ اما در ایالات متحده و مکزیک، ضریب جینی به‌طور متوسط بالاتر از ٠.٤ است. از این نظر ایالات متحده با‌وجود پیشروبودن در اقتصاد جهانی، توزیع درآمدی به‌شدت نابرابر دارد.
ضریب جینی در اقتصاد ایران
بنا بر گزارش مرکز آمار ایران، ضریب جینی در سال ١٣٩٤، معادل ٠,٣٩ بوده است که نسبت به سال قبل از آن، یک‌صدم واحد درصد بهبود نشان می‌دهد. این رقم در مناطق شهری ٠.٣٧ و در مناطق روستایی ٠.٣٤ بوده است که نشان می‌دهد توزیع درآمد در شهرها نسبت به روستاها، اندکی بهتر است. مطالعه روند ضریب جینی در پنج سال اخیر، نشان می‌دهد که از سال ١٣٨٩ وضعیت توزیع درآمد بدتر شده است. ضریب جینی در سال ١٣٨٩ معادل ٠.٤١ بود که به ٠.٣٧ درصد در چهار سال بعد از آن رسید و در سال ١٣٩٤ اندکی بهبود یافت. کاهش ارزش پول ملی در کنار تورم فزاینده و تشدید تحریم‌ها از دلایل اصلی افزایش فاصله طبقاتی در این سال‌هاست.
محاسبات جهانی از ضریب جینی در ایران
ارقام مرکز آمار ایران در حالی اعلام شده است که سازمان ملل متحد، برآوردهای متفاوتی را از سهم ثروتمندترین به فقیرترین خانوارها در ایران دارد. براساس محاسبات این نهاد بین‌المللی در سال ٢٠١١، سهم ١٠ درصد ثروتمندترین به ١٠ و ٢٠ درصد فقیرترین خانوارها به‌ترتیب ١٧,٢ و ٩.٧ درصد است. همچنین بانک جهانی در برآورد خود در سال ٢٠١٣، رقم ٠.٣٧٤ را ضریب جینی در اقتصاد ایران عنوان کرده است. سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) نیز برآورد خود از ضریب جینی در ایران را ٠.٤٤٥ و سهم ١٠ درصد ثروتمندترین به فقیرترین خانوارها را ١٦.٩ درصد اعلام کرده است (برآورد ٢٠٠٦).
نابرابری منطقه‌ای
براساس گزارش اخیر مرکز آمار ایران، در بین استان‌های کشور، بالاترین ضریب جینی در مناطق روستایی در سال ١٣٩٤ مربوط به استان کرمان با ٠,٣٦ است که بهترین توزیع درآمد را در بین مناطق روستایی استان‌های کشور دارد و پایین‌ترین رقم متعلق به لرستان با ٠.٢٣ است. این استان دارای بیشترین کاهش ضریب جینی در بین مناطق روستایی استان‌های کشور است که حاکی از افزایش شدت نابرابری است. همچنین در مناطق شهری نیز بالاترین رقم به استان‌های تهران و گلستان با ٠.٣٨ اختصاص دارد و پایین‌ترین رقم متعلق به استان یزد با ٠.٢٥ است. در مناطق شهری بیشترین کاهش ضریب جینی در سال ۱۳۹۴، نسبت به سال ۱۳۹۳، مربوط به استان‌های آذربایجان غربی، ایلام و البرز بوده است که نشان از بهبود وضعیت نابرابری در این استان‌ها در دوره مذکور دارد.
فقر مطلق
چندی قبل شکوفه قصوری، رئیس گروه آمارهای اقتصادی خانوار دفتر آمارهای جمعیت، نیروی کار و سرشماری مرکز آمار ایران، در گزارشی با عنوان «نابرابری در ایران در دوره ١٣٨٠-٩٢» به بررسی وضعیت فقر مطلق و نسبی در کشور پرداخت. براساس این گزارش، ٠,٠١ درصد کل جمعیت کشور، در فقر مطلق زندگی می‌کنند که این رقم در استان سیستان‌وبلوچستان ٠.٠٦ درصد است. براساس تعاریف، فقر مطلق دسترسی‌نداشتن به سه نیاز اصلی خوراک، پوشاک و مسکن است و براساس معیارهای درآمدی روزانه یک دلار‌و ٩٠ سنت یا سه‌دلار‌و ١٠ سنت در سطح جهان تعریف می‌شود.
نسبت هزینه ثروتمندترین‌ها به فقیرترین‌ها
نکته مهمی که دراین‌خصوص نباید از آن غافل شد، این است که چون ضریب جینی به صورت شاخص ارائه می‌شود، به تنهایی قادر به توضیح سطح نابرابری در جامعه نیست. از‌این‌رو سهم هزینه‌ای دهک‌های مختلف را در تحلیل‌ها نیز باید در نظر گرفت. براساس گزارش مرکز آمار ایران، نسبت متوسط هزینه خانوار در دهک دهم به دهک اول (سهم ١٠ درصد ثروتمندترین به ١٠ درصد فقیرترین خانوارها) از ١٢,٣٣ در سال ١٣٩٣، به ١٢.٦٥ در سال ١٣٩٤ افزایش یافته است که حکایت از بدترشدن توزیع درآمد است. درواقع خانوارها در دهک اول درآمدی، در سال ١٣٩٤ معادل ١٢.٦٥ برابر دهک اول هزینه کرده‌اند. این شاخص که از سال ١٣٩٠ رو به کاهش گذاشته بود، در سال آغازین شروع به کار دولت یازدهم (١٣٩٢)، با ١٠.٦٨ درصد به کمترین میزان خود در یک دهه اخیر رسید. سهم ٢٠ درصد ثروتمندترین به ٢٠ درصد فقیرترین خانوارها (دو دهک اول به دو دهک آخر) از ٧.٢٦ در سال ١٣٩٣ به ٧.٤٠ در سال ١٣٩٤ افزایش یافته است. سهم ٤٠ درصد ثروتمندترین به ٤٠ درصد فقیرترین خانوارها (دهک اول تا چهارم به دهک هفتم تا دهم) هم با افزایش ٠٨/٠ واحد درصدی از ٣.٩٣ در سال ١٣٩٣ به ٤.٠١ درصد در سال ١٣٩٤ رسید. نکته درخور توجه درخصوص هر سه شاخص این است که در مناطق روستایی کاهشی و در مناطق شهری افزایشی هستند؛ به عبارت بهتر در مناطق روستایی وضعیت تفاوت درآمد ثروتمندترین‌ها و فقیرترین‌ها اندکی بهبود یافته است. همچنین مقایسه سهم دهک‌ها از هزینه ناخالص سرانه نشان می‌دهد سهم هزینه‌ای دهک دهم از ٠.٣٠ به ٠.٣١ افزایش یافته است. تورم به‌عنوان یکی از عوامل مهم بدترشدن وضعیت فقرا در این افزایش سهم نقش درخور توجهی دارد.
جمع‌بندی
اگرچه براساس گزارش منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران، شاخص ضریب جینی در سال ١٣٩٤ نسبت به سال قبل از آن ٠٢/٠ واحد درصد بهبود یافته است، اما باید توجه داشت در این سال‌ها اصلاح یارانه‌های انرژی، تشدید تحریم‌های بین‌المللی و کاهش قیمت نفت رخ داده است که همگی می‌توانند بر این بهبود روند اثرگذار باشند. درواقع نمی‌توان گفت این بهبود تنها به‌دلیل سیاست‌های توزیع درآمد دولت رخ داده است. مطالعات مختلف نشان می‌دهد کاهش ارزش پول ملی سبب کاهش نوسانات منطقه‌ای ضریب جینی می‌شود و این امر بر بهبود وضعیت نابرابری در استان‌ها تأثیر درخور توجهی داشته است. ضمن اینکه بخش دیگری از این گزارش نشان می‌دهد نسبت هزینه ١٠، ٢٠ و ٤٠ درصد ثروتمندترین به فقیرترین خانوارها بیشتر شده و درنهایت توزیع درآمد به ضرر دهک‌های پایین بوده است.
منبع: شرق
